Του Αντρέα Πολυκάρπου
Τη δεκαετία του 1950 η ελληνική κυβέρνηση προσπαθεί με πολιτικά μέσα να ασκήσει πιέσεις στη Μεγάλη Βρετανία προκειμένου να διεθνοποιήσει το ζήτημα της Κύπρου ούτως ώστε να επέλθει η πολυπόθητη ένωση της νήσου μετά της υπόλοιπης Ελλάδος.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο φέρνει το ζήτημα της Κύπρου στον ΟΗΕ με αποτέλεσμα η Τουρκία να εμπλακεί στο κυπριακό ζήτημα έχοντας στο πλευρό της και τη Μεγάλη Βρετανία η οποία θεωρεί ότι μια πιθανή εμπλοκή της Τουρκίας στο Κυπριακό θα την ευνοούσε.
Με την έναρξη της κυπριακής κρίσης η Άγκυρα χρησιμοποιεί την ελληνική μειονότητα της Πόλης ως μέσο πίεσης κατά της Ελλάδας η οποία θα γινόταν πιο ευάλωτη και υποχωρητική. Αποτέλεσμα του κυπριακού ζητήματος ήταν η μειονότητα να παραμείνει όμηρος της διαμάχης για την Κύπρο.
Ταυτόχρονα, η οικονομική άνθηση που παρατηρείται στην Τουρκία μεταξύ 1950-1953 υποχωρεί από το 1954 και μετά. Ο ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης πέφτει από το 13% στο 4% με εμφανή τα σημάδια της επιδείνωσης του βιοτικού επιπέδου των τούρκων πολιτών. Η κυβέρνηση Μεντερές, εγκλωβισμένη σε οικονομική και πολιτική κρίση, προσπαθεί να στρέψει την προσοχή της τουρκικής κοινής γνώμης στα «εθνικά θέματα», δηλαδή στο Κυπριακό.
Η τουρκική κυβέρνηση πρέπει να πείσει τη διεθνή κοινή γνώμη ότι η Τουρκία αγωνιά για τους Κύπριους ομογενείς της.
Εθνικιστικός πυρετός
Από το 1955 και μετά, αρχίζει μια εθνικιστική καμπάνια που στόχο έχει το Πατριαρχείο και την ελληνική μειονότητα. Ο τουρκικός Τύπος θα παίξει κεντρικό ρόλο ζητώντας την παρέμβαση του Πατριαρχείου ούτως ώστε να περιοριστεί ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και να σταματήσει ο αγώνας της ΕΟΚΑ.
Ο σύλλογος «Η Κύπρος είναι τουρκική», ο Τύπος και οι φοιτητικοί σύλλογοι απαιτούσαν από το Πατριαρχείο, από τον ελληνικό Τύπο και γενικά από τη μειονότητα να βεβαιώσουν ότι τάσσονται με την Τουρκία στο Κυπριακό.
Την περίοδο αυτή ξεκινά και η παραπληροφόρηση σχετικά με το ότι οι Ελληνοκύπριοι σχεδίαζαν τη σφαγή των Τουρκοκυπρίων.
Από τα τέλη του Αυγούστου εθνικιστικά επεισόδια λαμβάνουν χώρα σε καθημερινή βάση. Απαγορεύονται τα ελληνικά στα μαζικά μέσα μεταφοράς, προσωπικές αντιδικίες επενδύονται με εθνική χροιά και φτάνουν στα αστυνομικά τμήματα με την καταγγελία της «εξύβρισης του τουρκισμού» από τους Ρωμιούς.
Στις 29 Αυγούστου ξεκινάει η τριμερής συνδιάσκεψη στο Λονδίνο, γεγονός που εντείνει την περιρρέουσα νευρικότητα.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε στην προπαρασκευή αλλά και την εκτέλεση των «Σεπτεμβριανών» ο σύλλογος «Η Κύπρος είναι τουρκική» (Kıbrıs Türktür Cemiyeti – KTC). Το KTC ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1954 για την υπεράσπιση της τουρκικής κοινότητας της Κύπρου και την κινητοποίηση του τουρκικού λαού στο Κυπριακό. Η δράση τυο συλλόγου εξαπλώθηκε ραγδαία μέσα από τις φοιτητικές οργανώσεις και τα εργατικά σωματεία που είχαν εθνικιστικό προσανατολισμό.
Τα γεγονότα
Στις 6 Σεπτεμβρίου 1955 η εφημερίδα İstanbul Ekspres γνωστοποίησε την επίθεση στο σπίτι που είχε γεννηθεί ο Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Το απόγευμα της ίδιας μέρας ξεκινάει διαδήλωση στην πλατεία Ταξίμ, που εξελίσσεται σε λεηλασία των καταστημάτων των μη μουσουλμάνων στην οδό Ιστικλάλ στο Πέρα. Μέσα σε λίγη ώρα μεγάλες ομάδες διαδηλωτών επιτίθενται σε καταστήματα, κατοικίες, εκκλησίες, σχολεία και νεκροταφεία σχεδόν σε όλες τις περιοχές της Κωνσταντινούπολης όπου υπήρχαν κοινότητες Ρωμιών. Σημαντικό στοιχείο που καταδεικνύει το μένος του βάρβαρου τουρκικού όχλου είναι το γεγονός ότι στα επεισόδια συμμετείχαν περίπου 100.000 άνθρωποι.
Την εκτέλεση των λεηλασιών διεύθυναν άτομα-καθοδηγητές, οι οποίοι ήταν εφοδιασμένοι με καταλόγους των «στόχων». Υπάρχουν επίσης πολλές μαρτυρίες που αποδεικνύουν ότι είχαν μεταφερθεί διαδηλωτές από τα προάστια της Πόλης, αλλά και από την επαρχία.
Το γεγονός ότι εργατικά σωματεία υπήρξαν αποφασιστικοί παράγοντες στην εκτέλεση των βιαιοπραγιών και στη μεταφορά και τροφοδότηση των ταραχοποιών με λοστούς, ρόπαλα, βενζίνη κτλ. επέτρεψε στην κυβέρνηση Μεντερές να αποδώσει τα γεγονότα σε κομουνιστική σκευωρία. Στις 7 Σεπτεμβρίου η αστυνομία συνέλαβε 48 άτομα γνωστά στις αρχές ως κομουνιστές. Οι συλλήψεις δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα αφού στη διεθνή πολιτική σκηνή όλοι γνώριζαν ότι τα γεγονότα είχαν καθαρά εθνικιστικό χαρακτήρα και η εμπλοκή του αντικομουνιστικού χώρου ήταν ξεκάθαρη. Έτσι, στα τέλη Δεκεμβρίου αφέθηκαν ελεύθεροι οι «κομουνιστές».
Εξάλλου, οι Ρωμιοί δεν ήταν αποκλειστικά αστοί και οικονομικά εύρωστοι. Τα Σεπτεμβριανά δεν αποτελούν απλώς μια «ταξική σύγκρουση» μεταξύ της Κωνσταντινούπολης και της μουσουλμανικής/τουρκικής επαρχίας. Παρόμοια γεγονότα έλαβαν χώρα και στα προάστια που ζούσαν Ρωμιοί των πτωχότερων λαϊκών τάξεων.
Πολύ σημαντικό στοιχείο είναι το γεγονός ότι οι δυνάμεις ασφαλείας και οι πυροσβέστες στην πλειονότητά τους δεν ανταποκρίθηκαν στις εκκλήσεις των θυμάτων να επέμβουν και να τους προστατεύσουν. Ενώ αρκετές είναι οι περιπτώσεις όπου οι δυνάμεις ασφαλείας ενίσχυσαν τους βανδάλους.
Μετά τα επεισόδια κηρύσσεται στρατιωτικός νόμος στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Άγκυρα. Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύονται τρία ειδικά στρατιωτικά δικαστήρια χωρίς να αποδώσουν καμία δικαιοσύνη και χωρίς να βρουν ενόχους.
Κατώτερες τάξεις
Πολλοί παρατηρητές ανέφεραν τότε στον ξένο Τύπο ότι οι δράστες των επεισοδίων προέρχονταν από χαμηλά κοινωνικά στρώματα «ένα πλήθος από τον συρφετό των κατώτατων τάξεων»: «Επεκράτουν τύποι ύποπτοι, ρυπαροί, κακοντυμένοι, ανυπόδητοι, πολλαί φυσιογνωμίαι ξέναι προς τον κανονικόν πληθυσμόν του Πέραν, της πλέον συγχρονισμένης συνοικίας της Ισταμπούλ. Αλήται, Λαζοί, χωρικοί με “γεμενιά” ή τσαρούχια από λάστιχα αυτοκινήτου, Κούρδοι με σαρίκια κ.λπ., όλοι αυτοί είχον προστεθή εις το σύνηθες πλήθος των διαδηλωτών, τους φοιτητάς, τα παιδιά, τους μικροαστούς και τους εργάτας».
Μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960 τα επεισόδια αποτέλεσαν αντικείμενο ξεχωριστής δίκης, μεταξύ των δικών της κυβέρνησης Μεντερές στο νησί Πλατή (Yassıada). Τελικά για τα Σεπτεμβριανά καταδικάστηκαν ο Μπαγιάρ, ο Μεντερές και ο υπουργός Εξωτερικών Ζορλού.
