Μετρούμε τα επιβεβαιωμένα κρούσματα, τα συγκρίνουμε με τον αριθμό των θανάτων. Αξιολογούμε τα μέτρα που έχουν παρθεί για να σταματήσει η εξάπλωση της πανδημίας και προσπαθούμε να δούμε πώς θα αξιοποιήσουμε τα νέα στοιχεία, που καθημερινά βλέπουν το φως της δημοσιότητας για την COVID-19. Μια νέα πραγματικότητα διαμορφώνεται, αφού οπλανήτης από τη μια μέρα στην άλλη βρέθηκε αντιμέτωπος με μια μεγάλη απειλή, εναντίον της οποίας πάρθηκαν πρωτοφανή μέτρα, που θα ήταν αδιανόητα στο παρελθόν, σε δημοκρατικές χώρες. Η προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, φαίνεται πως μπήκε σε δεύτερη μοίρα, αφού το πιο σημαντικό ήταν να προστατευτεί η δημόσια υγεία.
Η πανδημία υπήρξε η αφορμή για την εφαρμογή ενός νέου παραδείγματος βιοπολιτικής ρύθμισης σε πλανητικό επίπεδο, επιχειρηματολογεί στη συνέντευξή του στον «Φιλελεύθερο» ο Ξενοφών Κοντιάδης, καθηγητής στο Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης του Παντείου Πανεπιστημίου και πρόεδρος του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου. Η ασθένεια, τονίζει, λειτούργησε ως ένας καταλύτης για την ανάδυση βιοπολιτικών ρυθμίσεων με ραγδαίες επιπτώσεις στην οικονομία, τους θεσμούς, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στις εργασιακές σχέσεις και στην κοινωνική ασφάλεια.
Είναι θέμα χρόνου πότε θα τελειώσει η πανδημία. Το ζήτημα όμως είναι ότι οι συνέπειές της ήρθαν για να μείνουν. Η COVID-19 θα μας αφήσει κληρονομιά τον φόβο, ο οποίος έχει επιστρέψει και καλλιεργείται συστηματικά, ενώ την ίδια στιγμή στάθηκε η αφορμή για να δοκιμαστούν νέες μορφές παραβίασης των αρχών του δημοκρατικού κράτους δικαίου. Εξίσου σημαντικό, αναφέρει ο Έλληνας συνταγματολόγος, είναι το γεγονός πως η στροφή των εθνικών κρατών σε παρεμβατικές πολιτικές συνοδεύεται από έναν νέο «ζοφερό» προστατευτισμό, που παραπέμπει σε μέτρα παρεμφερή με εκείνα που λήφθηκαν ως απάντηση στη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-2009. Πάντως, ο Ξενοφών Κοντιάδης δεν θεωρεί ότι όλα τα συστατικά της πολιτικής και των πρακτικών που υιοθετήθηκαν με αφορμή και χάρη στην πανδημία αποτελούν κάτι νέο, καθώς πολλά από αυτά προϋπήρχαν και η πανδημία αποτέλεσε απλά τον επιταχυντή για την περαιτέρω εφαρμογή τους. Δεν πρόκειται, συνεπώς, για έναν «θαυμαστό καινούργιο κόσμο», όπως κοινότοπα εξαγγέλλεται έπειτα από κάθε μεγάλη καταστροφή, αλλά για έναν κατακερματισμένο κόσμο, που ήταν ήδη εκεί και που με την πλανητική υγειονομική κρίση αποκαλύφθηκε ενιαίος μπροστά μας, ξεδιπλώνοντας όλες τις πτυχές του.
-Γιατί παρά την τεχνολογική και ιατρική υπεροχή που κατέγραψε η ανθρωπότητα, σταθήκαμε τόσο απροετοίμαστοι στην έλευση τoυ COVID-19;
– Ήδη στα τέλη της δεκαετίας του 1990 υπήρξαν επιστημονικές προειδοποιήσεις για την αναζωπύρωση των λοιμωδών νόσων, την αυξανόμενη ανθεκτικότητα των νοσοκομειακών βακτηρίων στα αντιβιοτικά και τον κίνδυνο παγκόσμιας εξάπλωσης φονικών ιών. Ωστόσο, επιδημίες όπως ο Έμπολα, η νόσος των τρελών αγελάδων, η γρίπη των πτηνών και πιο πρόσφατα η γρίπη των χοίρων ελέγχθηκαν σχετικά γρήγορα, προκαλώντας εφησυχασμό ως προς την απειλή μίας υγειονομικής καταστροφής. Έτσι στις αρχές του 2020 τα δημόσια συστήματα υγείας, ήδη αποδυναμωμένα από την παγκόσμια οικονομική κρίση, αποδείχθηκαν ανέτοιμα για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της πανδημίας.
-Αποτελεί η πανδημία καταλύτη μεγάλων αλλαγών, όπως έχει υποστηριχθεί τους τελευταίους εννιά μήνες; Αν ναι, τι αλλαγές είναι πιθανόν να προκύψουν και τι θα παραμείνει το ίδιο;
– Η πανδημία αποτέλεσε τον καταλύτη και τον επιταχυντή για την ανάδυση, την επιβολή ή την (προσωρινή τουλάχιστον) επικράτηση μιας σειράς θεσμικών και κοινωνικών πρακτικών, περιορισμών, συμπεριφορών και μορφών οργάνωσης του κράτους, της οικονομίας, της απασχόλησης, της εκπαίδευσης, του δημόσιου χώρου, της υγειονομικής προστασίας και των ανθρώπινων σχέσεων. Όπως μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 η επιβολή σοβαρών περιορισμών στις ατομικές ελευθερίες, ιδίως στην ιδιωτικότητα και στα δικαιώματα των κατηγορουμένων, θεμελιώθηκε στην προτεραιοποίηση της δημόσιας ασφάλειας, έτσι και η 11η Μαρτίου 2020, ημέρα κήρυξης της πανδημίας, μπορεί να αποτελεί το ορόσημο για την επιβολή ενός νέου βιοπολιτικού παραδείγματος, του οποίου η ασφυκτική επιτήρηση των ατομικών φρονημάτων και των κοινωνικών συμπεριφορών θα έκανε τους περιορισμούς των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που ακολούθησαν τις τρομοκρατικές ενέργειες της 11ης Σεπτεμβρίου να θεωρούνται ελάσσονος σημασίας.
-Για ποιους λόγους, θεωρείτε πως η μετά την πανδημία εποχή θεμελιώνεται στον φόβο; Μπορείτε να μας εξηγήσετε τι ακριβώς εννοείτε στο βιβλίο σας;
-Ο φόβος που προκαλεί η πανδημία είναι εύλογος, αφού αφορά τα θεμελιωδέστερα αγαθά, όπως υπενθυμίζεται επίμονα σε όλους τους τόνους. Άλλωστε ο φόβος παραμένει η ισχυρότερη εγγύηση για τη διασφάλιση της εξουσίας όσων την κατέχουν, εν ονόματι της αρχής της αυτοσυντήρησης. Όμως, κατ’ επίκληση του κινδύνου εξάπλωσης μιας νέας πανδημίας η παραβίαση μιας σειράς ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων ενδέχεται να γίνει αποδεκτή στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας, καθώς ο αρχαϊκός φόβος έχει επιστρέψει και καλλιεργείται συστηματικά. Είναι θέμα χρόνου να υποχωρήσει η πανδημία, όχι όμως και ο φόβος. Η επάνοδος μιας, τουλάχιστον επιφανειακής, κανονικότητας δεν θα εξαφανίσει από το συλλογικό ασυνείδητο την πλανητική βιοπολιτική άσκηση την οποία συνεχίζουμε να βιώνουμε. Οι μεταβολές που επήλθαν την περίοδο της πανδημίας αφήνουν ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα. Ο φόβος ενδέχεται μετά από ένα διάστημα να μην επικεντρώνεται πλέον στην ίδια τη ζωή, αλλά στην ξαφνική απώλεια ελέγχου των συνθηκών της.
-Τα μέτρα που πάρθηκαν για να σταματήσει η εξάπλωση της ασθένειας κρίνονται από το αν καταφέρνουν να μειώνουν τον αριθμό των νέων μολύνσεων αλλά και των θανάτων. Τι γίνεται όμως αν τα βάλουμε κάτω από τη σκοπιά της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Πιστεύετε πως στερούνται νομιμότητας;
-Η συμβατότητα των ειδικότερων περιορισμών κάθε δικαιώματος πρέπει να αξιολογείται αυτοτελώς. Κρίσιμο είναι, ωστόσο, σε όλες τις περιπτώσεις, να επιβεβαιώνεται η προσωρινότητα των μέτρων και η ευρεία συναίνεση των ειδικών επιστημόνων για την αναγκαιότητα και την καταλληλότητά τους. Για παράδειγμα, η διαρκής βιομετρική παρακολούθηση των πολιτών στον δημόσιο χώρο προκαλεί ένα «chilling effect», αποτρέποντας το υποκείμενο από την άσκηση κατοχυρωμένων δικαιωμάτων του. Ακόμη και όσα επιτρέπονται, εν καιρώ πανδημίας καθίστανται ανεπιθύμητα υπό τους νέους όρους άσκησής τους.
-Οι πρακτικές που ακολούθησαν οι περισσότερες κυβερνήσεις, δηλαδή η εφαρμογή περιοριστικών μέτρων ή η καταγραφή κινήσεων μπορούν να αποτελέσουν πρόσχημα για μόνιμη κατάργηση δικαιωμάτων και ελευθεριών;
-Σε ευρωπαϊκά κράτη με ανελεύθερα, ημιαυταρχικά καθεστώτα, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία, η πανδημία ήταν αφορμή για να δοκιμαστούν νέες μορφές παραβίασης των αρχών του δημοκρατικού κράτους δικαίου. Για τις χώρες του δυτικού κόσμου η πανδημία αποτέλεσε ένα τεστ ανθεκτικότητας των Συνταγμάτων και των δικαιοκρατικών θεσμών. Δεν είναι τυχαίο ότι σε κοινή τους ανακοίνωση, 13 κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, εξέφρασαν την ανησυχία τους για τον κίνδυνο παραβίασης των αρχών του δημοκρατικού κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων με πρόσχημα τη λήψη έκτακτων μέτρων για την προστασία της υγείας. Παρόμοια προειδοποίηση απηύθυνε η Ύπατη Αρμοστής του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Μισέλ Μπασελέτ. Το Συμβούλιο της Ευρώπης εξέδωσε μια «εργαλειοθήκη» προς τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις σχετικά με τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης.
-Τα τελευταία χρόνια, οι τεχνολογίες παρακολούθησης έχουν λάβει παγκόσμιες διαστάσεις και αυτό πολλές φορές με την ανοχή των ίδιων των χρηστών. Θα σταθεί η πανδημία αφορμή για ακόμη μεγαλύτερο έλεγχο εκ μέρους των κυβερνήσεων;
-Η μετάβαση από την επιτήρηση με τους όρους της παραδοσιακής ηλεκτρονικής παρακολούθησης, που αποσκοπεί στην καταπολέμηση της εγκληματικότητας, σε μια νέα εποχή όπου η βιομετρική παρακολούθηση θα επιτρέπει τελικά την ανίχνευση των ψυχολογικών αντιδράσεων και του «ενδιάθετου φρονήματος» όλων των πολιτών εν ονόματι της δημόσιας υγείας, θα συνιστούσε μια κοσμοϊστορική μεταβολή. Σε έναν κόσμο όπου η βιομετρική παρακολούθηση θα αξιοποιούνταν σε συνάρτηση με συγκεκριμένα γεγονότα, αποκαλύπτοντας τις ψυχολογικές αντιδράσεις των παρακολουθούμενων, η κυβερνοπειρατεία σε δεδομένα της Cambridge Analytics θα έμοιαζε με μια ξεπερασμένη, απλοϊκή τεχνική.
Νέα οργάνωση του κόσμου σε μεγα-περιφέρειες
-Θα αποτελέσει η πανδημία ένα νέο «όπλο» στα χέρια αυταρχικών ηγετών;
– Οι έννοιες της κατάστασης ανάγκης και των έκτακτων συνθηκών, που καθιστούν επιβεβλημένη την προσφυγή σε ειδικά νομικά μέσα και εξαιρετικά μέτρα, κατέκλυσαν τον νομικό λόγο ήδη από την πρώτη φάση της πανδημίας. Σε κάποιες πληττόμενες χώρες που κηρύχθηκαν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης ανέκυψαν σοβαρά ερωτηματικά ως προς την αναγκαιότητα και την ένταση των νέων μέτρων, ιδίως σε χώρες με αυταρχικές κυβερνήσεις όπως η Ουγγαρία. Η επίκληση της ανάγκης και του επείγοντος χαρακτήρα των μέτρων, ως κοινό χαρακτηριστικό στις πληττόμενες χώρες, θέτει επίσης μια σειρά ζητημάτων ενόψει της συγκέντρωσης της νομοθέτησης στα χέρια της εκτελεστικής εξουσίας και της συρρίκνωσης του προστατευτικού πεδίου των δικαιωμάτων.
-Σχετίζεται η πανδημία με την υποχώρηση της παγκοσμιοποίησης, την εξασθένηση της αμερικανικής ηγεμονίας και την ενίσχυση του κράτους-έθνους;
-Πράγματι, η πανδημία επιτάχυνε μέσα σε λίγες εβδομάδες την εξασθένηση της αμερικανικής ηγεμονίας, σε σημαντικό βαθμό εξαιτίας των αποφάσεων του Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, αλλά και την απορρύθμιση των ατελών μηχανισμών παγκόσμιας διακυβέρνησης, εντείνοντας τις διαμάχες μεταξύ των ισχυρότερων διεθνών παικτών. Η στροφή των εθνικών κρατών σε παρεμβατικές πολιτικές συνοδεύεται από έναν νέο «ζοφερό» προστατευτισμό, που παραπέμπει σε μέτρα παρεμφερή με εκείνα που λήφθηκαν ως απάντηση στη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-2009. Ωστόσο, η επιστροφή του κράτους, αφενός με το σφράγισμα των συνόρων και τον νέο προστατευτισμό και, αφετέρου, με τον οικονομικό παρεμβατισμό στο εσωτερικό και την αναβίωση παραδοσιακών κοινωνικών πολιτικών, δεν καταλύει την παγκοσμιοποίηση. Αντίθετα, διαψεύδοντας όσους βιάστηκαν να κηρύξουν το τέλος της, η επιστροφή του κράτους προσαρμόζεται στο νέο βιοπολιτικό παράδειγμα επηρεάζοντας την εξέλιξη της. Η επιστροφή στην εθνική κλίμακα δεν φαίνεται εφικτή, αφού είναι εξαιρετικά περιορισμένη μπροστά στην οικονομική και τεχνολογική διασύνδεση του κόσμου, όμως ούτε ένα τόσο ευρέως διασυνδεδεμένο σύστημα όσο η παρούσα παγκοσμιοποίηση θεωρείται βιώσιμο, θέτοντας έτσι ως πιθανό σενάριο την οργάνωση του κόσμου σε «μεγα-περιφέρειες» ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων περιοχών με βάση γεωγραφικά, ιστορικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά.
Γοητεύουν οι θεωρίες συνωμοσίας
-Για ποιους λόγους, πιστεύετε, πως τόσο πολλοί άνθρωποι αμφισβητούν την ύπαρξη της πανδημίας; Και δεν αναφέρομαι μόνο στις ακραίες θεωρίες συνωμοσίας, αλλά σε χιλιάδες ανθρώπους που ναι μεν αναγνωρίζουν πως ο ιός είναι πραγματικός, όμως αρνούνται να δεχτούν τις συνέπειές του, τα πραγματικά μεγέθη της ασθένειας και κυρίως να εφαρμόσουν τα μέτρα προστασίας;
-Η μεγα-συνωμοσία σε πλανητικό επίπεδο γοητεύει. Δυστυχώς το ανορθολογικό στοιχείο έχει ακόμη ισχυρά ερείσματα στις κοινωνίες της Δύσης. Για τους λαϊκιστές ο λόγος περί πανδημίας συνιστά ένα νέο προνομιακό πεδίο δημόσιας παρέμβασης. Κατεξοχήν για τη λαϊκιστική ριζοσπαστική δεξιά, που στις σύγχρονες δημοκρατίες δεν αποτελεί πλέον μια «ομαλή παθολογία» του πολιτεύματος, αλλά μια «παθολογική ομαλότητα», η πανδημία ενεργοποίησε έναν πολιτικό λόγο κατά των περιοριστικών υγειονομικών μέτρων. Συχνά ο ανθρώπινος νους αρνείται την πραγματικότητα επειδή δεν αντέχει την παραδοχή των επιπτώσεών της στη ζωή.
-Ποιον ρόλο βλέπετε να έπαιξαν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης σε αυτή την υγειονομική κρίση;
-Από τη μία πλευρά, η απάνθρωπη θεαματικότητα των μεταμοντέρνων διακινδυνεύσεων και ο τρόπος που αυτή αναδεικνύεται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ενσπείρει τον πανικό και εξυπηρετεί ιδεολογικά τη συρρίκνωση της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με συνέπεια την αυτοαναπαραγωγή του φόβου. Η ενασχόληση με την προσωπική ασφάλεια διογκώνεται και καλύπτει όλους τους άλλους λόγους ανησυχίας. Σε τελική ανάλυση, η θεαματικότητα των ίδιων των κρατικών μέτρων φαίνεται να ενδιαφέρει περισσότερο από την αποτελεσματικότητά τους. Οι πραγματικές διακινδυνεύσεις προβάλλονται επιλεκτικά, κατά τρόπο ώστε να αναδεικνύεται η κατασκευασμένη πραγματικότητα ως νομιμοποιητικό έρεισμα των κρατικών κατασταλτικών μηχανισμών. Από την άλλη πλευρά βέβαια, ήταν σημαντικός ο ρόλος των ΜΜΕ για την ενημέρωση όλων μας, σε εκείνες τις περιπτώσεις που λειτούργησαν με σοβαρότητα και νηφαλιότητα.
-Υπάρχει τρόπος για να σταματήσει ή έστω να περιοριστεί η διάδοση ψευδών ειδήσεων και παραπληροφόρησης σχετικά με την πανδημία στα κοινωνικά δίκτυα;
-Ένα κρίσιμο ζήτημα την περίοδο της πανδημίας αποτελούν οι περιορισμοί της ελευθερίας του λόγου. Είναι ανεκτοί ενόψει του κινδύνου διασποράς ψευδών ειδήσεων ή της έκφρασης απόψεων που μπορεί να επιδράσουν αρνητικά στην τήρηση των περιοριστικών μέτρων; Πώς επηρεάζει η περιορισμένη πολυφωνία των ΜΜΕ τον δημόσιο διάλογο για την πανδημία; Κατά τη γνώμη μου, στην κριτική δεν είναι συνταγματικά ανεκτό ούτε εν μέσω πανδημίας να τίθενται όρια. Από την άλλη πλευρά όμως, όταν ο δημόσιος λόγος περιβάλλεται με τον μανδύα της οξείας κριτικής, χρησιμοποιώντας ως όπλο ψευδή γεγονότα, τότε δεν πρόκειται πλέον για εκφορά κριτικού λόγου, αλλά για διαστρέβλωση της πραγματικότητας που σε κάποιες περιπτώσεις συνιστά ποινικό αδίκημα.
Ένα βιβλίο για την πανδημία
-Το τελευταίο σας βιβλίο Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα, γράφτηκε στη διάρκεια του εγκλεισμού. Τι ήταν αυτό που σας έκανε να ασχοληθείτε με το συγκεκριμένο θέμα;
– Το βιβλίο γράφτηκε με αφορμή την πανδημία και χάρη σε αυτήν, κατά την περίοδο του υποχρεωτικού εγκλεισμού που επιβλήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Άρα πρόκειται για ένα κείμενο που αναπόφευκτα εμπεριέχει βιωματικά στοιχεία, ακριβώς τη στιγμή που εκδηλώθηκαν, όπως ο φόβος, η ανασφάλεια, η αγωνία για την πορεία των πραγμάτων, αλλά και η περιέργεια, η επιθυμία κατανόησης όσων καινοφανών συμβαίνουν. Η γραφή ήταν μια προσπάθεια εξήγησης των γεγονότων, αλλά ταυτόχρονα «εξορκισμού» τους, μια συζήτηση με τον φόβο και για τον φόβο, ως κινητήριας δύναμης για τη συγκρότηση και τον έλεγχο της πολιτικής κοινότητας, ο οποίος μπορεί να τιθασευτεί ή να διογκωθεί από την ανάλυση της νέας πραγματικότητας.
*Info. Από τις εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφορεί το βιβλίο του Ξενοφώντα Κοντιάδη, Πανδημία, βιοπολιτική και δικαιώματα – Ο κόσμος μετά τον Covid-19.
Πηγή: philenews
